Kάθε χρόνο στέλνονται κατά την περίοδο των Χριστουγέννων περισσότερες από 20.000.000 επιστολές στον Άγιο Βασίλη από 200 και πλέον χώρες. Φαίνεται, λοιπόν, πως ο μύθος του κρατάει ακόμα γερά. Πως, όμως δημιουργήθηκε ο τελευταίος; Στην πραγματικότητα όλα όσα ξέρουμε σήμερα για τον Άγιο Βασίλη είναι ένα συνοθύλευμα ιστοριών, εθίμων και παραδόσεων από όλο τον κόσμο που άρχισε να παίρνει σάρκα και οστά τον 19ο αιώνα.
Παρόλο που στην χώρα μας μιλάμε για Άγιο Βασίλη εκτός αυτής αναφέρονται περισσότερο στον Άγιο Νικόλαο ή ιστορία του οποίου απετέλεσε και την βάση του μύθου. Ο Άγιος Νικόλαος (15 Μαρτίου 270 – 6 Δεκεμβρίου 343) είναι άγιος της Ανατολικής Ορθόδοξης και της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Ήταν επίσκοπος στα Μύρα της Λυκίας (Μικρά Ασία), γι' αυτό και αναφέρεται και ως Νικόλαος Μύρων, ενώ στο Δυτικό Χριστιανισμό αναφέρεται και ως Νικόλαος του Μπάρι, καθώς στο Μπάρι βρίσκονται τα λείψανά του.
Γεννήθηκε το 270 στα Πάταρα της Λυκίας, στη Μικρά Ασία, από γονείς ευσεβείς και εύπορους και έτυχε επιμελημένης μόρφωσης. Σε νεαρή ηλικία έμεινε ορφανός και κληρονόμος μιας μεγάλης περιουσίας. Από πολύ νωρίς είχε αφιερωθεί στα Θεία, μετά την μετάβασή του στα Ιεροσόλυμα για να προσκυνήσει τον Τίμιο Σταυρό και τον Πανάγιο Τάφο. Όταν επέστρεψε στην πατρίδα του χειροτονήθηκε ιερέας. Στην αρχή αφιερώθηκε στον ασκητικό βίο και έγινε ηγούμενος της Μονής Σιών στα Μύρα της Λυκίας. Όταν απεβίωσε ο τότε Αρχιεπίσκοπος Μύρων της Λυκίας, οι επίσκοποι αναγόρευσαν Αρχιεπίσκοπο τον Νικόλαο.
Από τη θέση αυτή ανέπτυξε έντονη δράση και επεξέτεινε τους αγώνες του για την προστασία των φτωχών και των απόρων ιδρύοντας νοσοκομεία και διάφορα φιλανθρωπικά ιδρύματα. Προικισμένος με υψηλό χριστιανικό φρόνημα, θάρρος και ζωτικότητα εμψύχωνε τους διωκόμενους (από τους Ρωμαίους) Χριστιανούς, διωκόμενος και εξοριζόμενος και ο ίδιος για τη στάση του αυτή. Κατά τους διωγμούς του Διοκλητιανού υπέστη βασανιστήρια. Όταν όμως ανήλθε στον αυτοκρατορικό θρόνο ο Μέγας Κωνσταντίνος ελευθερώθηκαν όλοι οι Χριστιανοί και έτσι ο Νικόλαος επανήλθε στον αρχιεπισκοπικό θρόνο. Σύμφωνα με την παράδοση, ήταν προικισμένος με το χάρισμα της θαυματουργίας και έσωσε πολλούς ανθρώπους, και όσο ήταν εν ζωή, αλλά και μετά τον θάνατό του.
Το 325 μ.Χ έλαβε μέρος στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο, που έγινε στη Νίκαια της Βιθυνίας, και καταπολέμησε τις διδασκαλίες του Αρείου. Λέγεται ότι κατά τη Σύνοδο χαστούκισε τον Άρειο και ο Μέγας Κωνσταντίνος τον φυλάκισε. Όταν επέστρεψε από τη Σύνοδο, συνέχισε το ποιμαντικό του έργο μέχρι τα βαθιά γεράματα. Ο Αγιος Νικόλαος αποδήμησε ειρηνικά στις 6 Δεκεμβρίου του έτους 343. Μετά τον θάνατό του ονομάστηκε "Μυροβλύτης", καθώς σύμφωνα με την παράδοση της χριστιανικής θρησκείας, τα λείψανά του άρχισαν να αναβλύζουν Άγιο μύρο, όπως και άλλων αγίων. Τα λείψανά του διατηρήθηκαν στα Μύρα της Λυκίας έως και τον ενδέκατο αιώνα, μέχρι που το 1087 κάποιοι ναύτες αφαίρεσαν τα περισσότερα και τα μετέφεραν στην Ιταλία, στην πόλη Μπάρι, όπου τοποθετήθηκαν στην Βασιλική του Αγίου Νικολάου, που θεμελιώθηκε εκεί το 1087 ακριβώς για να στεγάσει τα λείψανα του Αγίου.
Οι Βενετοί που συμμετείχαν στην Α΄ Σταυροφορία πέρασαν και εκείνοι από τα Μύρα, αφαίρεσαν τα υπόλοιπα οστά και τα μετέφεραν στην επιστροφή τους στη Βενετία (6 Δεκεμβρίου 1100). Ο επίσκοπος Ενρίκο Κονταρίνι, αρχηγός των Σταυροφόρων Βενετών, διεκδικούσε τον Άγιο Νικόλαο σαν Άγιο προστάτη της Βενετίας και αντίπαλο του Ευαγγελιστή Μάρκου. Τα οστά του Αγίου Νικολάου τοποθετήθηκαν στον ναό Σαν Νικολό ντι Λίντο, στο μακρόστενο νησάκι του Λίντο μήκους 15 χιλιομέτρων που χώριζε τη Λιμνοθάλασσα της Βενετίας από την Αδριατική Θάλασσα.
Η πορεία του και οι φιλανθρωπικές του πράξεις τον ανακήρυξαν σε προστάτη των φτωχών, των παιδιών αλλά και των ναυτικών. Κατά την Αναγέννηση η λατρεία του ήταν ιδιαίτερα εκτεταμένη στην Ευρώπη και κυρίως στην Ολλανδία. Το αμερικάνικο όνομα Santa Claus του Άι Βασίλη προέρχεται από παράφραση του Ολλανδικού Sint Nikolaas (Άγιος Νικόλαος) που μετατράπηκε σε Sinter Klaas και στη συνέχεια σε Santa Claus γύρω στο 1800. Οι Ολλανδοί ήταν οι πρώτοι που ξετύλιξαν του κουβάρι του μύθου του Santa Claus στις ΗΠΑ.
Το 1820 τα αμερικάνικα πολυκαταστήματα χρησιμοποίησαν την εικόνα αλλά και την ιστορία του Santa Claus για να αυξήσουν τις πωλήσεις τους και έως το 1840 οι εφημερίδες της εποχής αφιέρωναν σελίδες για διαφημιστική παρουσίαση των καταστημάτων την Χριστουγεννιάτικη περίοδο τα οποία συνήθως εμφάνιζαν ευμεγέθη μοντέλα του Άι Βασίλη στις εισόδους τους ενώ διοργανώνονταν και παρελάσεις αρμάτων με πιο επιτυχημένη αυτή του Macy's.
Στο μεταξύ το 1822, ένας ιερέας, ο
Clement Clarke Moore έγραψε ένα ποίημα για τις τρεις κόρες του με τίτλο "An Account of a Visit from St. Nicholas" (γνωστό πλέον με τον τίτλο "The Night before Christmas") που έγινε η αιτία να εμπλουτισθεί ο μύθος του Άι Βασίλη με όλα αυτά που γνωρίζουμε σήμερα: την καμινάδα, το τζάκι, τις κάλτσες πάνω από αυτό, τα ελάφια κ.ο.κ. Πρέπει να σημειωθεί βέβαια πως η ιστορία αυτή βασίζεται σε παγανιστικούς μύθους που επικρατούσαν σε όλο τον κόσμο τότε και δεν έχει Χριστιανικό υπόβαθρο.
Το 1881 ο σκιτσογράφος
Thomas Nast παρουσίασε την πρώτη εικόνα του Αι Βασίλη η οποία δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Harper’s Weekly με όλα αυτά τα στοιχεία που τον έχουν κάνει αγαπητό: το χαμογελαστό πρόσωπο, την άσπρη γενειάδα, τον σάκο με τα παιχνίδια για τα τυχερά παιδιά. Ο
Nast ήταν εκείνος που τοποθέτησε τον Άι Βασίλη στον Βόρειο Πόλο και τον έντυσε με κόκκινο κοστούμι και άσπρηη γούνα. Αυτός του έδωσε τα ξωτικά ενώ του χάρισε και σύντροφο την κα Claus.
Το σκίτσο του Thomas Nast που καθιέρωσε την εικόνα του Άι Βασίλη όπως την ξέρουμε
Το 1890 ο Στρατός της Σωτηρίας χρειαζόταν χρήματα για να αγοράσει και να διαθέσει σε απόρους τα γεύματα των Χριστουγέννων. Για το σκοπό αυτό έντυσε μέλη του ως Άγιους Βασίληδες και τους έβγαλε στο δρόμο για να συγκεντρώσουν από δωρεές το ποσό που χρειαζόταν. Αυτοί χρησιμοποιούσαν εκτός των άλλων και καμπανάκια για να προσελκύσουν την προσοχή των περαστικών.
O μύθος του Αι Βασίλη άρχισε πλέον να ολοκληρώνεται ... Την παραμονή των Χριστουγέννων ξεκινούσε από το εργαστήριο του στον Βόρειο Πόλο για να ταξιδέψει με το έλκηθρό του σε όλο τον κόσμο και να μοιράσει τα δώρα του. Το έλκηθρο οδηγούσαν ελάφια με τα ονόματα: Dasher, Dancer, Prancer, Vixen, Comet, Cupid, Donner, Blitzen και το πιο διάσημο όλων τον Rudolph. Το τελευταίο ελάφι άργησε να περιληφθεί στον μύθο. Αυτό έγινε το 1939 όταν ο
Robert L. May για λογαριασμό του πολυκαταστήματος
Montgomery Ward έγραψε ένα ποίημα με την ιστορία του. Το πολυκατάστημα πούλησε 2.500.000 αντίτυπα του ποιήματος εκείνη τη χρονιά ενώ όταν επανεκδόθηκε το 1946 οι πωλήσεις του ξεπέρασαν τα 3.500.000 αντίτυπα.
Σημαντική ήταν και η επιρροή της
Coca Cola στην εδραίωση του μύθου. Από το 1920 χρησιμοποιούσε εικόνα του Άι Βασίλη στις διαφημίσεις της. Το 1931 προετοίμασε μία έντονη διαφημιστική καμπάνια σε περιοδικά της εποχής. Οι διαφημιστές δεν ήταν ικανοποιημένοι με την μέχρι τότε εικόνα του Αι Βασίλη που βασιζόταν στο σκίτσο του
Nast και ήθελαν ένα πιο ρεαλιστικό Άγιο. Έτσι προσελήφθη ο γραφίστας
Haddon Sundblom για να τον δημιουργήσει. Ο νέος Άι Βασίλης εμφανίσθηκε για πρώτη φορά σε διαφημίσεις στην εφημερίδα The Saturday Evening Post αλλά και στα περιοδικά Ladies Home Journal, National Geographic, The New Yorker κ.α.
Ο
Sundblom χρησιμοποίησε ως μοντέλο για την εικόνα του Άι Βασίλη έναν φίλο του, συνταξιούχο πωλητή, τον
Lou Prentiss. Όταν ο τελευταίος απεβίωσε ποζάριζε ο ίδιος σαν μοντέλο και ζωγράφιζε κοιτώντας τον καθρέφτη του. Ο Sundbloom παρουσίαζε σχέδια του Αγίου, κάθε χρονιά, έως το 1964 τα οποία είχαν ιδιαίτερη απήχηση στο κοινό και σήμερα εκτίθενται σε μουσεία σε όλο τον κόσμο ως αντιπροσωπευτικά δείγματα σύγχρονης Τέχνης. Μία σειρά από αυτά τα σχέδια, ωστόσο, εμφάνιζε ένα μικρό ελάττωμα: έδειχνε ανάποδα τη ζώνη του Αι Βασίλη (ίσως γιατί ο Sundblom την έβλεπε σε καθρέφτη και ζωγράφισε ότι παρατηρούσε).
Ο γραφίστας Haddon Sundblom δημιουργός του Άι Βασίλη της Coca Cola
Μέσα σε όλα αυτά κυριαρχεί και ένας άλλος μύθος πως ο Αι Βασίλης είναι ντυμένος στα χρώματα της
Coca Cola. Η αλήθεια είναι πως πρόκειται για σύμπτωση που εκμεταλλεύθηκε η αμερικάνικη εταιρεία καθώς όπως αναφέρθηκε παραπάνω το κόκκινο κοστούμι με την άσπρη γούνα ήταν έμπνευση του
Thomas Nast το 1881 πριν ακόμα η
Coca Cola τον χρησιμοποιήσει σε διαφημίσεις της.
Στην Ελλάδα κάναμε τον Santa Klaus (τον Άγιο Νικόλαο) Άγιο Βασίλη και τον συνδέσαμε με τον Επίσκοπο της Καισάρειας που πέθανε την 1η Ιανουαρίου του 379. Από αυτόν έχουμε πάρει και το έθιμο της Βασιλόπιτας. Όταν ο Άγιος Βασίλειος ήταν Επίσκοπος στην Καισάρεια, ο τότε Έπαρχος της Καππαδοκίας πήγε με σκληρές διαθέσεις να εισπράξει φόρους. Οι κάτοικοι φοβισμένοι ζήτησαν από τον ποιμενάρχη τους να τους προστατέψει. Αυτός τους προέτρεψε να φέρουν όλοι ό,τι πολυτιμότερο αντικείμενο είχαν. Μάζεψαν πολλά δώρα και βγήκαν μαζί με το Δεσπότη τους να προϋπαντήσουν τον Έπαρχο.
Η εμφάνιση και η πειθώ του Μ. Βασιλείου καταπράυνε τον Έπαρχο, ο οποίος δε θέλησε να πάρει τελικά τα δώρα. Γύρισαν πίσω χαρούμενοι και ο Άγιος Βασίλειος προσπάθησε να τους μοιράσει τα αντικείμενα. Ο χωρισμός όμως ήταν δύσκολος, γιατί πολλοί είχαν προσφέρει πολλά όμοια κοσμήματα και νομίσματα. Τότε, ο Δεσπότης τούς διέταξε να φτιάξουν το απόγευμα του Σαββάτου πίτες και να βάλουν μέσα σε κάθε μία από ένα αντικείμενο. Την επομένη τούς τις μοίρασε και σαν από θαύμα κάθε ένας βρήκε μέσα στην πίτα που πήρε αυτό που είχε προσφέρει...
Μπορεί κάποιος να συνεχίσει να γράφει και άλλα για την προέλευση του μύθου και το πως τον αντιλαμβάνεται ο καθένας ανάλογα με τον τόπο που ζει και τις καταβολές του. Η ιδέα του Αι Βασίλη όμως είναι ιδιαίτερα τρυφερή και αγγίζει πολύ κόσμο και ιδίως τα παιδιά. Ίσως κάποιοι να τα αντιμετωπίζουν ως καταναλωτές από τώρα αλλά το γεγονός πως στέλνονται κάθε χρόνο 20.000.000 επιστολές σε εκείνον δείχνει πως πολλά παιδιά έχουν ανάγκη και προστασίας και επιβράβευσης και δυστυχώς αυτές δεν ικανοποιούνται από το στενό τους περιβάλλλον.